Bertsolaritza eta gorputza Uxue Alberdi | Pikara, 2015-02-20
http://www.pikaramagazine.com/2015/02/bertsolaritza-eta-gorputza/
Bertsolaria gorputza da: gorputza jendaurrean, gorputza beste gorputz batzuekiko harremanetan, gorputza jolasean, gorputza lehian, gorputza pentsatzen, sentitzen… Gorputz inprobisatzailea, gorputz kantaria, gorputz umoregilea. Orain dela hiru hamarkada arte gizonezko gorputzak bakarrik ari ziren plaza publikoan. Nola sartu da bertsolaritza emakumeen gorputzetan? Eta emakumeen gorputzak bertsolaritzan?
Bertsolaria: homo et muliere sapiens sapiens horiek
“Bertsolaria” eta “gorputza” hitzak oso gutxitan jarri izan dira elkarren ondoan. Badirudi, elkarri iheska ibili izan direla, izan, banaezinak diren arren. Bertsolaria, ez da ahotsa, hitza eta ideiak bakarrik: gorputz oso bat da oholtza gainean. Gorputz hori jende aurrean jartzen du, bertsokidearen aldamenean paratzen, mikrofono-hankaren atzean babesten. Baina orain arte bertsolaritzari buruz argitaratu diren ikerketetan apenas begiratu zaion gorputzari: bertsolariak buru hiztunak bailiran behatu dira, eta bertso-jardunaz aipatu diren ezaugarririk gehientsuenak lepotik gora kokatu dira: inteligentzia, arrazoiketarako gaitasuna, memoria, dialektikarako trebetasuna…
Bertsolariaren eta bertso jardunaren definizioa pixkanaka mudatzen ari den arren, oraindik ere, bertsolaritza lehia dialektikoan oinarritzen dela onartzen da. Lehia horretan, maiz aipatu izan da bertsolariari gorputzak “traba” egiten diola, eta sarri errazagoa litzaiokeela oholtzara gorputzik gabe igotzea. Estatikotasunak arreta hitzean fokatzen laguntzen dio bertsolariari; gorputz zurrunak emozioak kontrolatzen, menpean hartzen. Arnasa, dardara, izerdia, mugimendua…, arriskutsuak zaizkio segurtasuna, pieza batekotasuna, ahots sendoa, lasaitasuna, ziria… hobesten zaizkion sortzaileari. Zorionez, ez da oraindik buruari errimatzen jarraitzen uzten dion gillotinarik asmatu, eta bertsolariaren patua gorputzari itsatsita dago: gorputzetik pasatzen da.
Gizonkera batua
Bertsolariak publiko orokorrak eta bertsokideek erraz eta azkar ulertuko dituzten ideia labur, kontzentratuak behar izaten ditu: hizkuntza batu bat. Tradizionalki espazio publikoa gizonezkoek okupatu dutenez, kode batu hori gizonek eraikia izan da neurri handi batean. Kode batuaz ari garenean erreferentzia komunez ari gara, izan kulturalak, izan umorezkoak, izan intelektualak, desberdinak, jakina, baserri giroan eta hirian; publiko gaztearen edo helduaren aurrean etab. Ahaztu egiten zaigun arren, kode horretan kori korporala ere bada, gorputzaren erabilera eta espresio jakin batzuk dira tokian tokian ulergarri eta onargarri.
“Plazako bertsolaritza gizonezkoek eta gizonen eran egituraturiko jarduna da”, baieztatu zuen Estitxu Eizagirre kazetari eta bertsolariak (Hernani, 1979). Gaur egun nolakoa da “bertsolari normala”? Oraindik gizonezkoa da (eta gizpuzkoarra, gaztea, abertzalea, heterosexuala, klase ertainekoa, intelektuala…), bertsotan “normal” “gizonkera batuan” egiten da, “umore normala” “gizonkera batuan” egiten da… Eta gorputz “normalak” gizonezkoenak dira.
Bertsomoldea, bertso-plaza, bertsokerak… gizontasun hegemonikoaren kodean eraiki dira. Kode horretan, adibidez, normala da burusoiltzeari buruzko umorea egitea, ez ordea depilazioari buruzkoa. Normala da gizonezkoen sexu grinari erreferentzia egitea, ez ordea emakumeenari. Normala da txapelketetan bertsolariek ehizari, errugbiari, futbolari eta saskibaloiari buruzko puntuei erantzun behar izatea. Gantxillorik, gurutze-punturik eta brodatze-lanik ez da aipatuko baina; ezta balletik, irakurle-talderik edo yogarik ere.
Egia da “gizonkera batu” hori ez dela berdina orain eta orain dela 30 edo 40 urte. “Kode normala” aldatzen ari da, oraingoa malguagoa edo bigunagoa da, baina gizontasun hegemonikoan zentratuta egoten jarraitzen du.
Besamotzaren besoa
2003an elkartu ziren lehenengo aldiz bertsolaritzaren bueltan zebiltzan emakumeak euren artean. Han jabetu ziren, lehen aldiz, emozio konpartitu asko zituztela, ordura arte nork bere izaerari egotzitako beldurrak, zalantzak eta ezinak. Neska gazte haiek, plazan gutxi-asko saiatuak eta arituak, “bertsolari oso” izateko ezina aitortu zioten elkarri, besamotzaren sentsazioa: ez omen zekiten “benetako bertsolariak” imitatzen, ez omen zekiten “grazia” egiten; ez omen zituzten oholtzan beharrezkotzat jotzen zituzten ezaugarriak; bertso-plazetan gehien baloratzen ziren gai garrantzitsuei buruz ezer gutxi omen zekiten… Eta kezka bat zuten: nola egin euren bidea ia saio guzti-guztietan emakume bakarra baziren?
Denborarekin, galdera hau erne zitzaigun zenbaiti: nolakoa zatekeen bertsolaritza historikoki gizonezkoek garatu beharrean emakumezkoek garatu izan balute?
Galdera horren atzetik, beste hainbat: hala izatera, zeintzuk lirateke gaur egungo bertsolaritzako eduki nagusiak? Zertaz kantatuko genuke? Zer doinutan? Zer gorpuzkera eta keinukera sentituko genituzke geure? Zer lekutan kantatuko genuke? Zer ordutan? Zer umore mota generabilkake? Izango litzateke txapelketarik? Izatekotan, zeintzuk lirateke ariketa puntuagarriak? Nork epaituko lituzke eta zeren arabera?…
Ia infinitoraino luza genezake erantzunik bilatzea ezinezkoa den galdera-sorta hau. Izan ere, lehenbiziko hipotesia tranpatia da, ezin baitugu historia aldatu. Baina hipotesi tranpati batek beste tranpa bat biluzten du: bertsolaritzaren neutraltasuna eta esentzialismoa.
Simone de Beauvoirrek “emakumea ez da jaiotzen, egin egiten da” esan zuen molde berean, bertsolaritza ez da. Bertsolaria ez da. Bertsoa ez da. Ez da zerbait finkoa eta aldaezina. Ez gara bio-bertsolariak. Une bakoitzean bertsolaritzaren sisteman ari garenok sortuko dugun hura izango da bertsolaritza. Orain imajinatzen ausartzen ez garen hura izango da, agian, etorkizunean bertsolaritza.
Emakumezko bertsolarien gorputzak
“Bertso-eskoletan neska dezente genbiltzan arren, ezaugarri jakin batzuk genituenok egin genuen aurrera”, aitortu izan du Maialen Lujanbiok, “ez dakit kasualitatea den ala bestela posible ote zen”. Ezaugarri horiek gorputz eta ahots sendoa, kontundentzia, erantzun azkarra, lotsagabekeria, pieza batekotasuna… ziren. Nago, 2000. urtearen aurretik plazara atera ziren emakume bertsolari askok, plazan iraun zuten gehienek, balore horiekin egin zutela bidea, huraxe baitzen plazan hobesten zen presentzia-modua. Entzuleen juzkua ere halakoxea zen: “honek bai, honek balio dik: bi potro dizkik”. Potroek ematen zuten plazarako bermea, ez aluak edo bularrek. Beraz, aurretiaz aipaturiko balore eta ezaugarriak potroekin, maskulinitatearekin lotzen ziren.
Hargatik, maskulinitateari esleitzen eta exijitzen zaizkion ezaugarriak indartuz bide egiteari Drag King estrategia deitu izan diogu. Aitzindariak izan ziren bertsolariok, inoiz urratu gabeko bideetan ausartu zirenak.
Historikoki gizonezkoenak izan diren eremuetara sartzerakoan, emakumeek, kontzienteki edo inkontzienteki, sarri erabilitako estrategia izan da euren gorputzak estaltzea eta maskulinotzat jotzen diren balore edo ezaugarriekin bide egitea. Kasu batzuetan gizon mozorroan egin izan dute bidea (olinpiadetan kirolari edo ikusle moduan parte hartu zuten lehen emakume izendatuek gizon “mozorroz” –zein da mozorroa?- egin zuten –heriotza-zigorraren mehatxupean–; eta ikasi ahal izateko edo hainbat ofiziotan aritu ahal izateko gizonezko itxura edo izena hartu duten emakume asko ezagutzen ditugu: idazleak, medikuak, esploratzaileak, bidaiariak, soldaduak, musikariak…) . Bertsolarien kasuan, “ez zen interpretazioa, ez ginen ez ginena”, esan izan du Lujanbiok, “ez zen kontzientea izan. Halakoak ginen. Baina bestelakoak bagina zer pasako zen?”, galdetu izan du.
Gorputz transgresorea ezabatzea “intelektotik bakarrik” lehiatu behar izateko estrategia logikoa eta errepikatua da. Inkontzienteki, baina emakume haiek bazekiten euren gorputzetan bazegoela urratzailea zen zerbait.
Lehen emakume haiek bidea egin izanari zor zaio ondorengo belaunaldien loratzea. Gaur egun ez gaitu harritzen emakumezko bat bertsotan aditzeak, oraindik orain plazan ari diren emakumezko bertsolariak gutxiengoa (%20) diren arren. 90. hamarkadan plazaratu ziren haietako askok iraun egin dute, eta hamabost edo hogei urte beranduago beste taldetxo bat gehitu gintzaizkien.
Dirudienez, belaunaldi berriko bertsolari askok ez dugu “feminitate markak” leuntzeko beharrizanik sentitu, ez behintzat aurrekoen neurri berean. Areago, nik neronek bertso saioetarako neure gorputza “feminizatu” ohi dudala ohartu naiz. Lehenbizikoz ikusi ditugu oholtzan takoiak, ezpain margotuak, gona motzak, arropa estuak, eskote zabalak… Kantaera ere, oro har, leunagoa dugu, gorputzak finagoak, irribarrez kantatzen dugu askok, atseginak eta politak gara… Egokiak, emakume gisa. “Emakume” deitzen dugun konstrukto soziokultural horren markoan kriki-kraka handirik gabe kabitzen garela esan daiteke. Aurreko belaunaldiko bertsolari askoren estrategia subkontzientea drag king-ena bazen, labealdi honetako askorena panpin-ena da.
Eta niri Lujanbiori bere belaunaldiaz sorturiko galdera bera datorkit burura: “kasualitatea da azken aldian plazaratu eta plazan “funtzionatu” duten emakume bertsolariak “emakume egokiak” izatea? Posible da bestela?”.
Airean utziko dut galdera, baina plaza publikora “emakume egoki gisa” agertzeak ere ondorio nabarmenak ditu. Panpinok parez pare egiten dugu topo genero dikotomiarekin.
Bigarren labealdian modu honetan plazaratu garen emakumezko bertsolarientzako kortserik handiena neurritasuna dela esango nuke. Panpinak egokia izan behar baitu, eta ororen gainetik, neurritsua. Neurri horretatik kanpo, edo marimutila zara, edo sorgina, edo puta. Emakumeen erreinutik desterratua. Horregatik, bertsolari-panpinak izan behar du lotsagabe samarra, baina ez harroa; seduzitzailea, baina ez puta; atsegina, baina ez melenga; alaia, baina ez txolina; kritikoa, baina ez haustailea; nortasunduna, baina ez haserrekoia; kontundentea, baina ez zabarra; umoretsua, baina ez friboloa.
Neurri horien barruan aritzeak, patriarkatuan trabarik egiten ez duen emakumearen rola performatzeak, (lehen) gizontasun hegemonikoaren manerak (manera batzuk; izan ere, oholtzan sendo eta ausart agertzen ziren emakume gazte haiek zein botere-kuota zuten bileretan, zein toki solasaldietan, zer pisu zuen haien ahotsak anekdotatik kanpo?) eta baloreak performatzeak bezala, onarpenerako ateak ireki ditzake. Bi estrategiak dira zilegi (nola ez) eta izan dira beharrezko, baina mugatzaileak dira gizontasun patriarkalaren erreinuan onartuak izatea helburu duten heinean.
Gorputzen subordinazioa bertsotan
Sarri gertatu ohi den zerbait da bertsolaritza lehia dialektikotik gorputzen arteko lehiara igarotzea. Bertsotan buruarekin bakarrik ez, gorputz osoarekin egiten den seinale. Gaian gorputzak zenbat eta pisu handiagoa izan, orduan eta arrisku handiagoa izaten da bertsoaldia gorputz menderatzailearen eta gorputz subordinatuaren arteko elkarrizketa bilakatzeko.
Demagun, bi bertsolari ari direla kantuan, bata emakumezkoa eta bestea gizonezkoa, eta hauxe dutela gaia: “politikariak zarete, datorren urteko aurrekontuetan zein murrizketa egingo dituzue?”. Pentsa banaka hasten direla kantuan, bata gastu militarretan murriztuko duela eta bestea guraizea kulturan sartuko duela esanez eta, halako batean, gizonezko bertsolariak emakumezkoari esaten diola: “nik zure gona murriztuko nuke”. Hau ia astebururo gertatzen den zerbait da.
Kasu horretan, bertsoaldiaren planoa aldatu egiten da: bi politikariren paperean ari ziren bitartean genero dikotomiak sorturiko desoreka askoz txikiagoa zen, funtzio batetik, ofiziotik ari zirelako bertsotan, burutik burura, ideiak proposatuz. Elkarren ondoan eta parez pare. Baina, gizonezko bertsolariak gonaren murrizketa aipatzen duen momentuan, politikariak desagertu egiten dira, eta gizona eta emakumea geratzen dira aurrez aurre, botere-harreman esplizituan, gorputzetik gorputzera.
Sarri gaian bertan ematen da gorputzen arteko subordinazioa; bestetan geuk sortzen dugu (gehienetan, oharkabean).
Emakumera baturantz
Estitxu Eizagirrek (Hernani, 1979) kode berri baten beharra aldarrikatu zuen publikoki egiten den komunikaziorako, eta kode horri “emakumera batua” deitu zion. Aldarrikapen horren bidez, komunikazio publikoa “gizonkera batuan” (maskulinotasun hegemonikotik) egiten zela salatu zuen, eta horrek ez zuela nortasunak, emakumeenak eta gizon askorenak, osotasunean garatzen uzten. Emakumeok ere publiko orokorrarekin konpartitzen dugun kodea eraiki eta jendarteratu beharra dugula agerian utzi zuen.
Emakumera batuaz ari garenez, interesgarria da sexuen subordinazioa hizkuntzen subordinazioarekin alderatzea, euskararen herrian zapaldu linguistikoen kontzientzia genero zapalkuntza baino dezentez barneratuago baitugu.
Geure hizkuntzan bizi nahi dugu: Lujanbiok esan bezala, euskarik eta euskaraz eta gobaratik eta gobaraz.
Bertsolaria: homo et muliere sapiens sapiens horiek
“Bertsolaria” eta “gorputza” hitzak oso gutxitan jarri izan dira elkarren ondoan. Badirudi, elkarri iheska ibili izan direla, izan, banaezinak diren arren. Bertsolaria, ez da ahotsa, hitza eta ideiak bakarrik: gorputz oso bat da oholtza gainean. Gorputz hori jende aurrean jartzen du, bertsokidearen aldamenean paratzen, mikrofono-hankaren atzean babesten. Baina orain arte bertsolaritzari buruz argitaratu diren ikerketetan apenas begiratu zaion gorputzari: bertsolariak buru hiztunak bailiran behatu dira, eta bertso-jardunaz aipatu diren ezaugarririk gehientsuenak lepotik gora kokatu dira: inteligentzia, arrazoiketarako gaitasuna, memoria, dialektikarako trebetasuna…
Bertsolariaren eta bertso jardunaren definizioa pixkanaka mudatzen ari den arren, oraindik ere, bertsolaritza lehia dialektikoan oinarritzen dela onartzen da. Lehia horretan, maiz aipatu izan da bertsolariari gorputzak “traba” egiten diola, eta sarri errazagoa litzaiokeela oholtzara gorputzik gabe igotzea. Estatikotasunak arreta hitzean fokatzen laguntzen dio bertsolariari; gorputz zurrunak emozioak kontrolatzen, menpean hartzen. Arnasa, dardara, izerdia, mugimendua…, arriskutsuak zaizkio segurtasuna, pieza batekotasuna, ahots sendoa, lasaitasuna, ziria… hobesten zaizkion sortzaileari. Zorionez, ez da oraindik buruari errimatzen jarraitzen uzten dion gillotinarik asmatu, eta bertsolariaren patua gorputzari itsatsita dago: gorputzetik pasatzen da.
Gizonkera batua
Bertsolariak publiko orokorrak eta bertsokideek erraz eta azkar ulertuko dituzten ideia labur, kontzentratuak behar izaten ditu: hizkuntza batu bat. Tradizionalki espazio publikoa gizonezkoek okupatu dutenez, kode batu hori gizonek eraikia izan da neurri handi batean. Kode batuaz ari garenean erreferentzia komunez ari gara, izan kulturalak, izan umorezkoak, izan intelektualak, desberdinak, jakina, baserri giroan eta hirian; publiko gaztearen edo helduaren aurrean etab. Ahaztu egiten zaigun arren, kode horretan kori korporala ere bada, gorputzaren erabilera eta espresio jakin batzuk dira tokian tokian ulergarri eta onargarri.
“Plazako bertsolaritza gizonezkoek eta gizonen eran egituraturiko jarduna da”, baieztatu zuen Estitxu Eizagirre kazetari eta bertsolariak (Hernani, 1979). Gaur egun nolakoa da “bertsolari normala”? Oraindik gizonezkoa da (eta gizpuzkoarra, gaztea, abertzalea, heterosexuala, klase ertainekoa, intelektuala…), bertsotan “normal” “gizonkera batuan” egiten da, “umore normala” “gizonkera batuan” egiten da… Eta gorputz “normalak” gizonezkoenak dira.
Bertsomoldea, bertso-plaza, bertsokerak… gizontasun hegemonikoaren kodean eraiki dira. Kode horretan, adibidez, normala da burusoiltzeari buruzko umorea egitea, ez ordea depilazioari buruzkoa. Normala da gizonezkoen sexu grinari erreferentzia egitea, ez ordea emakumeenari. Normala da txapelketetan bertsolariek ehizari, errugbiari, futbolari eta saskibaloiari buruzko puntuei erantzun behar izatea. Gantxillorik, gurutze-punturik eta brodatze-lanik ez da aipatuko baina; ezta balletik, irakurle-talderik edo yogarik ere.
Egia da “gizonkera batu” hori ez dela berdina orain eta orain dela 30 edo 40 urte. “Kode normala” aldatzen ari da, oraingoa malguagoa edo bigunagoa da, baina gizontasun hegemonikoan zentratuta egoten jarraitzen du.
Besamotzaren besoa
2003an elkartu ziren lehenengo aldiz bertsolaritzaren bueltan zebiltzan emakumeak euren artean. Han jabetu ziren, lehen aldiz, emozio konpartitu asko zituztela, ordura arte nork bere izaerari egotzitako beldurrak, zalantzak eta ezinak. Neska gazte haiek, plazan gutxi-asko saiatuak eta arituak, “bertsolari oso” izateko ezina aitortu zioten elkarri, besamotzaren sentsazioa: ez omen zekiten “benetako bertsolariak” imitatzen, ez omen zekiten “grazia” egiten; ez omen zituzten oholtzan beharrezkotzat jotzen zituzten ezaugarriak; bertso-plazetan gehien baloratzen ziren gai garrantzitsuei buruz ezer gutxi omen zekiten… Eta kezka bat zuten: nola egin euren bidea ia saio guzti-guztietan emakume bakarra baziren?
Denborarekin, galdera hau erne zitzaigun zenbaiti: nolakoa zatekeen bertsolaritza historikoki gizonezkoek garatu beharrean emakumezkoek garatu izan balute?
Galdera horren atzetik, beste hainbat: hala izatera, zeintzuk lirateke gaur egungo bertsolaritzako eduki nagusiak? Zertaz kantatuko genuke? Zer doinutan? Zer gorpuzkera eta keinukera sentituko genituzke geure? Zer lekutan kantatuko genuke? Zer ordutan? Zer umore mota generabilkake? Izango litzateke txapelketarik? Izatekotan, zeintzuk lirateke ariketa puntuagarriak? Nork epaituko lituzke eta zeren arabera?…
Ia infinitoraino luza genezake erantzunik bilatzea ezinezkoa den galdera-sorta hau. Izan ere, lehenbiziko hipotesia tranpatia da, ezin baitugu historia aldatu. Baina hipotesi tranpati batek beste tranpa bat biluzten du: bertsolaritzaren neutraltasuna eta esentzialismoa.
Simone de Beauvoirrek “emakumea ez da jaiotzen, egin egiten da” esan zuen molde berean, bertsolaritza ez da. Bertsolaria ez da. Bertsoa ez da. Ez da zerbait finkoa eta aldaezina. Ez gara bio-bertsolariak. Une bakoitzean bertsolaritzaren sisteman ari garenok sortuko dugun hura izango da bertsolaritza. Orain imajinatzen ausartzen ez garen hura izango da, agian, etorkizunean bertsolaritza.
Emakumezko bertsolarien gorputzak
“Bertso-eskoletan neska dezente genbiltzan arren, ezaugarri jakin batzuk genituenok egin genuen aurrera”, aitortu izan du Maialen Lujanbiok, “ez dakit kasualitatea den ala bestela posible ote zen”. Ezaugarri horiek gorputz eta ahots sendoa, kontundentzia, erantzun azkarra, lotsagabekeria, pieza batekotasuna… ziren. Nago, 2000. urtearen aurretik plazara atera ziren emakume bertsolari askok, plazan iraun zuten gehienek, balore horiekin egin zutela bidea, huraxe baitzen plazan hobesten zen presentzia-modua. Entzuleen juzkua ere halakoxea zen: “honek bai, honek balio dik: bi potro dizkik”. Potroek ematen zuten plazarako bermea, ez aluak edo bularrek. Beraz, aurretiaz aipaturiko balore eta ezaugarriak potroekin, maskulinitatearekin lotzen ziren.
Hargatik, maskulinitateari esleitzen eta exijitzen zaizkion ezaugarriak indartuz bide egiteari Drag King estrategia deitu izan diogu. Aitzindariak izan ziren bertsolariok, inoiz urratu gabeko bideetan ausartu zirenak.
Historikoki gizonezkoenak izan diren eremuetara sartzerakoan, emakumeek, kontzienteki edo inkontzienteki, sarri erabilitako estrategia izan da euren gorputzak estaltzea eta maskulinotzat jotzen diren balore edo ezaugarriekin bide egitea. Kasu batzuetan gizon mozorroan egin izan dute bidea (olinpiadetan kirolari edo ikusle moduan parte hartu zuten lehen emakume izendatuek gizon “mozorroz” –zein da mozorroa?- egin zuten –heriotza-zigorraren mehatxupean–; eta ikasi ahal izateko edo hainbat ofiziotan aritu ahal izateko gizonezko itxura edo izena hartu duten emakume asko ezagutzen ditugu: idazleak, medikuak, esploratzaileak, bidaiariak, soldaduak, musikariak…) . Bertsolarien kasuan, “ez zen interpretazioa, ez ginen ez ginena”, esan izan du Lujanbiok, “ez zen kontzientea izan. Halakoak ginen. Baina bestelakoak bagina zer pasako zen?”, galdetu izan du.
Gorputz transgresorea ezabatzea “intelektotik bakarrik” lehiatu behar izateko estrategia logikoa eta errepikatua da. Inkontzienteki, baina emakume haiek bazekiten euren gorputzetan bazegoela urratzailea zen zerbait.
Lehen emakume haiek bidea egin izanari zor zaio ondorengo belaunaldien loratzea. Gaur egun ez gaitu harritzen emakumezko bat bertsotan aditzeak, oraindik orain plazan ari diren emakumezko bertsolariak gutxiengoa (%20) diren arren. 90. hamarkadan plazaratu ziren haietako askok iraun egin dute, eta hamabost edo hogei urte beranduago beste taldetxo bat gehitu gintzaizkien.
Dirudienez, belaunaldi berriko bertsolari askok ez dugu “feminitate markak” leuntzeko beharrizanik sentitu, ez behintzat aurrekoen neurri berean. Areago, nik neronek bertso saioetarako neure gorputza “feminizatu” ohi dudala ohartu naiz. Lehenbizikoz ikusi ditugu oholtzan takoiak, ezpain margotuak, gona motzak, arropa estuak, eskote zabalak… Kantaera ere, oro har, leunagoa dugu, gorputzak finagoak, irribarrez kantatzen dugu askok, atseginak eta politak gara… Egokiak, emakume gisa. “Emakume” deitzen dugun konstrukto soziokultural horren markoan kriki-kraka handirik gabe kabitzen garela esan daiteke. Aurreko belaunaldiko bertsolari askoren estrategia subkontzientea drag king-ena bazen, labealdi honetako askorena panpin-ena da.
Eta niri Lujanbiori bere belaunaldiaz sorturiko galdera bera datorkit burura: “kasualitatea da azken aldian plazaratu eta plazan “funtzionatu” duten emakume bertsolariak “emakume egokiak” izatea? Posible da bestela?”.
Airean utziko dut galdera, baina plaza publikora “emakume egoki gisa” agertzeak ere ondorio nabarmenak ditu. Panpinok parez pare egiten dugu topo genero dikotomiarekin.
Bigarren labealdian modu honetan plazaratu garen emakumezko bertsolarientzako kortserik handiena neurritasuna dela esango nuke. Panpinak egokia izan behar baitu, eta ororen gainetik, neurritsua. Neurri horretatik kanpo, edo marimutila zara, edo sorgina, edo puta. Emakumeen erreinutik desterratua. Horregatik, bertsolari-panpinak izan behar du lotsagabe samarra, baina ez harroa; seduzitzailea, baina ez puta; atsegina, baina ez melenga; alaia, baina ez txolina; kritikoa, baina ez haustailea; nortasunduna, baina ez haserrekoia; kontundentea, baina ez zabarra; umoretsua, baina ez friboloa.
Neurri horien barruan aritzeak, patriarkatuan trabarik egiten ez duen emakumearen rola performatzeak, (lehen) gizontasun hegemonikoaren manerak (manera batzuk; izan ere, oholtzan sendo eta ausart agertzen ziren emakume gazte haiek zein botere-kuota zuten bileretan, zein toki solasaldietan, zer pisu zuen haien ahotsak anekdotatik kanpo?) eta baloreak performatzeak bezala, onarpenerako ateak ireki ditzake. Bi estrategiak dira zilegi (nola ez) eta izan dira beharrezko, baina mugatzaileak dira gizontasun patriarkalaren erreinuan onartuak izatea helburu duten heinean.
Gorputzen subordinazioa bertsotan
Sarri gertatu ohi den zerbait da bertsolaritza lehia dialektikotik gorputzen arteko lehiara igarotzea. Bertsotan buruarekin bakarrik ez, gorputz osoarekin egiten den seinale. Gaian gorputzak zenbat eta pisu handiagoa izan, orduan eta arrisku handiagoa izaten da bertsoaldia gorputz menderatzailearen eta gorputz subordinatuaren arteko elkarrizketa bilakatzeko.
Demagun, bi bertsolari ari direla kantuan, bata emakumezkoa eta bestea gizonezkoa, eta hauxe dutela gaia: “politikariak zarete, datorren urteko aurrekontuetan zein murrizketa egingo dituzue?”. Pentsa banaka hasten direla kantuan, bata gastu militarretan murriztuko duela eta bestea guraizea kulturan sartuko duela esanez eta, halako batean, gizonezko bertsolariak emakumezkoari esaten diola: “nik zure gona murriztuko nuke”. Hau ia astebururo gertatzen den zerbait da.
Kasu horretan, bertsoaldiaren planoa aldatu egiten da: bi politikariren paperean ari ziren bitartean genero dikotomiak sorturiko desoreka askoz txikiagoa zen, funtzio batetik, ofiziotik ari zirelako bertsotan, burutik burura, ideiak proposatuz. Elkarren ondoan eta parez pare. Baina, gizonezko bertsolariak gonaren murrizketa aipatzen duen momentuan, politikariak desagertu egiten dira, eta gizona eta emakumea geratzen dira aurrez aurre, botere-harreman esplizituan, gorputzetik gorputzera.
Sarri gaian bertan ematen da gorputzen arteko subordinazioa; bestetan geuk sortzen dugu (gehienetan, oharkabean).
Emakumera baturantz
Estitxu Eizagirrek (Hernani, 1979) kode berri baten beharra aldarrikatu zuen publikoki egiten den komunikaziorako, eta kode horri “emakumera batua” deitu zion. Aldarrikapen horren bidez, komunikazio publikoa “gizonkera batuan” (maskulinotasun hegemonikotik) egiten zela salatu zuen, eta horrek ez zuela nortasunak, emakumeenak eta gizon askorenak, osotasunean garatzen uzten. Emakumeok ere publiko orokorrarekin konpartitzen dugun kodea eraiki eta jendarteratu beharra dugula agerian utzi zuen.
Emakumera batuaz ari garenez, interesgarria da sexuen subordinazioa hizkuntzen subordinazioarekin alderatzea, euskararen herrian zapaldu linguistikoen kontzientzia genero zapalkuntza baino dezentez barneratuago baitugu.
Geure hizkuntzan bizi nahi dugu: Lujanbiok esan bezala, euskarik eta euskaraz eta gobaratik eta gobaraz.
No hay comentarios:
Publicar un comentario
Nota: solo los miembros de este blog pueden publicar comentarios.